پیوند آب و اسطوره

به گزارش مجله خبری نگار مسعود آلگونه جونقانی، عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، دربارۀ پیوند آب و اسطوره می‌گوید: گروهی از فلاسفه اعتقاد داشتند که هستی، از یک مادۀ نخستین شکل‌گرفته و این ماده، همان «آب» است. گروهی دیگر نیز آتش و خاک و باد را ماده المواد می‌دانستند و آنچه ما آن را به‌عنوان چهار عنصر یا چهار آخشیج می‌شناسیم، از همین باور هستی شناسانه سرچشمه گرفته است.

او ادامه می‌دهد: در اسطوره‌های ایرانی و زردشتی، آفرینش جهان شش مرحله داشته و دومین آفریدۀ اهورامزدا را «آب» می‌دانسته‌اند.

مؤلف کتاب «جستار‌هایی در باب اسطوره» یادآور می‌شود که در تعالیم زردشتی، آب به‌مثابه یک آفریدۀ مقدس معرفی می‌شده و یکی از امشاسپندان، به نام «هئورتات» موکل آب‌ها بوده است.

آلگونه می‌گوید: در تفکر اسطوره‌ای، نظام آفرینش مبتنی بر جدال خیر و شر یا اهورا و اهریمن بوده و بر این اساس، هر عنصر مقدس، برنهاده‌ای داشته است؛ دیو اپوش یا خشک‌سالی نیز در برابر ایزد «اپام نپات» یا «آناهیتا» قرار می‌گرفته و می‌کوشیده جهان را به سمت خشکی ببرد.

این مدرس دانشگاه تصریح می‌کند: بر اساس نگرش اسطوره‌ای، تبدیل وضعیت جهان از ترسالی به خشک‌سالی به این معنی است که سپاه دیوان بر قوای پاکان چیره شده است.

او دربارۀ تجسد آب به‌عنوان یک نوشیدنی قدسی در باور‌های پیشنیان چنین می‌گوید: نقل است که وقتی اورمزد می‌خواسته «خرد هرویسپ» یا «خرد همه‌دان» را که یک آگاهی متافیزیکی نسبت به همۀ امورات جهان است، به زردشت عطا کند، این فرایند را از طریق نوشاندن آب انجام داده است.

آلگونه، با اشاره به اصطلاح «وَر» در متون کلاسیک توضیح می‌دهد: ور‌ها آزمون‌های تلخی بودند که برای محک زدن پاکی و اصالت و صداقت افراد برگزار می‌شدند؛ مثل عبور سیاوش از آتش. در اساطیر ایرانی، آب هم به‌عنوان یک نظام محاکماتی عمل می‌کرده، به این شکل که متهم را در آب می‌انداخته‌اند و اگر آب او را می‌بلعید، نشانۀ این بود که فرد گناهکار است.

او می‌افزاید: در کنار ور‌های جهانِ خارج، ور‌هایی هم هستند که در جهان زیرین یا جهان آب قرار دارند. در شاهنامه می‌خوانیم که وقتی افراسیاب به ایران می‌آید، این کشور به خشک‌سالی دچار می‌شود و درنهایت، او پس از جدال با کیخسرو، به ورِ خود در زیر آب‌ها پناه می‌برد.

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، خاطرنشان می‌کند که تعامل ور پاکان و ورِ اشرار می‌تواند موضوع یک پژوهش جداگانه باشد.

این مدرس دانشگاه می‌گوید: به دلیل ارتباطی که آب با حیات بشر دارد، مفهومی به نام «آب حیات» که برکت بخش و جاویدان‌ساز است، در اذهان مردم شکل‌گرفته و در ادیان و باور‌های مختلف، به اشکال مختلفی مثل حوض کوثر، آب زمزم، رود گنگ و ... تجلی یافته است.

آلگونه یادآور می‌شود: مفاهیمی مثل نجس بودن، طاهر بودن، غسل‌تعمید و... نیز که بار معنایی و دینی دارد، منبعث از کارکرد پاک‌کنندگی آب است و در دین زردشت، وقتی از آب در نذورات استفاده می‌کنند، حق ندارند آن را در تاریکی بپاشند چراکه تاریکی نماد تفکر اهریمنی است و آب، عنصری اهورایی.